سالانه بیش از ۵۰۰ هزار زمین لرزه در دنیا اتفاق می افتد، ولی واقعیت این است که اگر چنین زلزله هایی اتفاق نیفتد، زمین به یک سیاره مرده تبدیل خواهد شد.


این حرکات و لرزش ها، نبض پویایی و تحرک زمین است. در کشوری مانند ایران که همواره در معرض خطر مواجهه با پیامدهای طبیعی است، دسترسی به یک پایگاه اطلاعاتی و همچنین ابزارها و تجهیزات مدرن برای بررسی رخدادها یا پیش نشانگرهای مرتبط با پدیده های طبیعی بسیار ضروری است. بررسی حوادث طبیعی که در چند دهه گذشته در ایران تجربه شده، حاکی از آن است که صدمات و تلفات ناشی از زلزله در مقایسه با دیگر رخدادهای طبیعی به مراتب بیشتر است. با توجه به اهمیت این موضوع، مرکزی با عنوان مرکز مطالعات پیش نشانگرهای زلزله در سال ۸۴ و با هدف تحقیقات و مطالعات سازمان یافته روی پیش نشانگرهای زلزله راه اندازی شده است.

 


زلزله ای که به کمک حیوانات پیش بینی شد


اگرچه پی بردن به این موضوع که حیوانات چگونه از وقوع زمین لرزه باخبر می شوند بسیار پیچیده است، اما حقیقت این است که از قرن ها پیش انسان ها متوجه شده بودند چند روز پیش از وقوع زمین لرزه در نحوه حرکت موش ها، مارها، هزارپایان و ماهی ها تغییراتی ایجاد می شود و جوجه ها سراسیمه سر از تخم بیرون می آورند. گروهی از متخصصان بر این باورند حیوانات پیش از انسان ها لرزش زمین را احساس می کنند.

 


گروهی دیگر نیز معتقدند تغییرات الکتریکی ایجاد شده در هوا یا آزاد شدن گازهایی در سطح زمین نشانه هایی است که موجب تغییر رفتار حیوانات می شود. در سال های اخیر در بسیاری از کشورها ازجمله چین، ژاپن، روسیه و آمریکا پیش بینی زلزله به کمک رفتار حیوانات مورد توجه قرار گرفته است. ماهی ها، پرندگان، موش ها، گربه ها، سگ ها، میمون ها، اسب ها، مارها، قورباغه ها و مورچه ها ازجمله حیواناتی هستند که مطالعاتی درباره آنها انجام شده است.

 

در حقیقت از گذشته های دور زلزله به عنوان یکی از مخرب ترین و غیرقابل پیش بینی ترین بلایای طبیعی شناخته شده بود و بشر نیز همواره در تلاش بوده بتواند با پیش بینی زلزله خود را از پیامدهای آن مصون نگه دارد. مشاهده رفتار عجیب و غریب حیواناتی مانند موش ها این سوال را در ذهن بسیاری از متخصصان مطرح کرده بود که آیا حیوانات می توانند زلزله را پیش بینی کنند.

 

چین ازجمله کشورهای پیشرو در این زمینه است. چینی ها سال ۱۹۷۵ موفقیت بزرگی را در این زمینه تجربه کردند. زلزله شناسان چینی به دنبال مشاهده رفتار غیرعادی در حیوانات برای شهر یک میلیون نفری هایچنگ دستور تخلیه صادر کردند و به این ترتیب با وقوع زلزله ۷.۳ ریشتری در این شهر فقط تعداد اندکی از افراد کشته و زخمی شدند. اگر آن روز این شهر تخلیه نمی شد، تعداد کشته ها و مجروحان به بیش از ۱۵۰ هزار نفر می رسید.

 


زلزله منچوری چین نیز از دیگر زمین لرزه هایی بود که پیش بینی شده بود. این زلزله با استفاده از دستگاه های پیشرفته زمین شناسی پیش بینی شده بود. محققان، رفتار حیوانات را پیش از وقوع این زمین لرزه مورد بررسی قرار داده و متوجه شدند حیوانات پیش از وقوع زلزله رفتارهای عجیبی از خود نشان می دهند که می تواند نشانه ای مبنی بر وقوع زمین لرزه در آینده ای نزدیک باشد. اگرچه بعضی محققان معتقدند این موضوع باید مورد بررسی های دقیق تر قرار گیرد تا بتوان با قطعیت بیشتری درباره این موضوع صحبت کرد.

 


پیش بینی زلزله به کمک رفتار حیوانات


پیش از وقوع هر زمین لرزه ای تغییرات و نشانه هایی ظاهر می شود که می توان در پیش بینی زلزله از آنها استفاده کرد. در حقیقت چنین تغییراتی به عنوان پیش نشانگرهای زلزله تلقی می شود. یکی از این تغییرات رفتار غیرعادی حیوانات است.


دکتر سیدجاوید آل داوود، عضو هیات علمی دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران و رئیس کارگروه تخصصی رفتارشناسی حیوانات در گفت و گو با جام جم می گوید: در دنیا کارهای زیادی در زمینه شناسایی رفتارهای حیوانات به عنوان پیش نشانگر های زلزله انجام شده است. در بسیاری از کشورها بخصوص در چین، ژاپن، آمریکا و روسیه همچنان تحقیق در این زمینه ادامه دارد و در بسیاری از موارد این تحقیقات نتایج موفقیت آمیزی به همراه داشته است.

 

در مرکز پیش نشانگرهای زلزله، کارگروهی تحت عنوان رفتارشناسی حیوانات تشکیل شد. ما در این کارگروه بر اساس تغییرات رفتاری در حیوانات چند پروژه طراحی کردیم، زیرا این تغییرات بر اساس نوع و گونه حیوان متفاوت است. پیش از وقوع زلزله تغییراتی در زمین اتفاق می افتد که می تواند شامل تغییرات حرارتی، مغناطیسی و الکترومغناطیسی باشد. بعضی حیوانات می توانند این تغییرات را دریافت کنند.

 

برای مثال تغییرات الکترومغناطیسی توسط حیواناتی مانند سگ ها و زنبورها بهتر احساس می شود. ماهی ها نسبت به تغییرات مغناطیسی حساسند. تغییرات ایجاد شده در شیب زمین را چهارپایان بزرگی مانند اسب و قاطر بهتر متوجه می شوند؛ چراکه گوش داخلی این حیوانات بسیار بزرگ است. تغییرات حرارتی پوسته توسط حیواناتی مانند موش ها و مارها که در داخل زمین زندگی می کنند، بهتر احساس می شود و تغییرات ناشی از شکستگی سنگ ها و صدایی که در اثر شکسته شدن سنگ ها ایجاد می شود برای سگ ها که قدرت شنوایی بالایی دارند محسوس تر است.

 


آل داوود در توضیح پروژه ای تعریف شده در این کارگروه می افزاید: ما بر اساس این تغییرات روی نمونه های مختلفی از حیوانات تحقیقاتی را انجام داده ایم. در یکی از این پروژه ها به کمک دستگاه های مولد، امواج الکترومغناطیسی را در فرکانس هایی که حیوانات می توانند درک کنند و در زلزله اتفاق می افتد، به طور مصنوعی ایجاد کرده و بر این اساس تغییرات رفتاری را در سگ ها مورد بررسی قرار داده ایم.

 

این مطالعات در سطح دنیا به روش مشاهده ای انجام می شود. به عبارت دیگر در مراکزی که حیوانات را در آنجا نگهداری می کنند، تغییرات رفتاری آنها را تحت شرایط خاص زیر نظر قرار داده و گزارش می کنند. هدف ما این بود که در مراحل بعدی حیواناتی را که قابل تربیت شدن هستند طوری آموزش دهیم که اگر این تغییرات را در بدن خودشان احساس کردند آن را به شکل مشخصی به ما نشان دهند تا بتوانیم از آنها به عنوان نشانه هایی مبنی بر وقوع زمین لرزه استفاده کنیم.

 

به همین علت ما سگ ها را انتخاب کردیم که آموزش پذیر هستند. اگر سگی بتواند تغییرات الکترومغناطیسی را چند ساعت قبل از وقوع زلزله احساس کند می توان آن را طوری آموزش داد که اگر چنین احساسی را تجربه کرد کلیدی را فشار دهد که مشخص کننده وقوع زلزله در دقایق یا ساعت های آینده است.

 


آل داوود درباره طرح دیگری که در این کارگروه مورد بررسی قرار گرفته این طور توضیح می دهد: کار دیگر ما مبتنی بر داده های آماری درباره صید ماهی ها بوده که بسیار آسان و قابل استفاده است. ما برای این کار آمار صید ماهی در خلیج فارس و دریای عمان را مورد بررسی قرار دادیم و در کنار آن تغییرات لرزه ای را هم از موسسه ژئوفیزیک بررسی کردیم. مقایسه این اطلاعات و داده ها نشان داد در زمان وقوع زلزله های بزرگ که مشخص تر است، آمار صید ماهی ها به میزان قابل توجهی افزایش پیدا می کند. ماهی ها با توجه به تغییرات مغناطیسی ایجاد شده آشفته می شوند و از کف دریا فاصله می گیرند. این موجب می شود میزان صید ماهی ها افزایش پیدا کند. افزایش میزان صید و نزدیک بودن زمان وقوع زمین لرزه های بزرگ قابل مشاهده و از نظر آماری قابل اثبات بود.

 

 


رئیس کارگروه تخصصی رفتارشناسی حیوانات با اشاره به توانایی منحصر به فرد ماهی ها در احساس تغییرات مغناطیسی می گوید: کار دیگری که ما در این کارگروه به کمک ماهی ها انجام داده ایم انتخاب گربه ماهی ها بوده است. گربه ماهی ها گیرنده های بیشتری دارند و نسبت به تغییرات مغناطیسی حساسیت بیشتری از خود نشان می دهند. بر این اساس قرار شد چند آکواریوم داشته باشیم و تغییرات را به طور دائم و ۲۴ ساعته ثبت کنیم.

 

داده های ثبت شده در رایانه پردازش می شد. این تغییرات رفتاری را با زلزله هایی که در طول روز رخ داده بود مورد مقایسه قرار می دادیم تا بر این اساس الگوی مشخصی را در این گروه از حیوانات شناسایی کنیم. این طرح قرار بود به سفارش سازمان حوادث غیرمترقبه تعریف و توسط موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران انجام شود که بعد از مدتی این قرارداد نیمه کاره رها ماند و امکانات لازم برای ادامه آن فراهم نشد.