[1] یکی از اشکال آموزشهای از راه دور هستند، که در کشورهای مختلف دنیا نقش به سزایی در امر آموزش جوانان به عهده دارند. دانشگاههای مجازی مفهوم کلاسهای سنتی و درس را نیز تغییر داده اند. گرچه بسیاری از فعالیتهای که در کلاس مجازی صورت می گیرند، مشابه آنهایی هستند که در برنامه ها و کلاسهای درس سنتی انجام می شوند، اما ماهیت و فضایی که این فعالیت ها در آن انجام می شوند، متفاوتند. در کلاسهای مجازی دانشجویان در دوره هایی که از طریق اینترنت و شبکه های جهانی وب ارائه می شوند، شرکت کرده و نرم افزارهایی استفاده می کنند که امکان برقراری ارتباط را برای دانشجویان فراهم می سازند. ورود به دوره ها از طریق رایانه شخصی در خانه یا محیط کار صورت می پذیرد.
دانشگاه مجازی استعاره ای است برای محیطهای آموزش، یادگیری و تحقیق از طریق ترکیب تکنولوژیهای جدید از جمله اینترنت، شبکه گسترده جهانی، ارتباط از طریق کامپیوتر، ویدئو کنفرانس، چند رسانه ای و غیره(علی آّبادی، 1380، ص 415).
محیط های یادگیری مجازی، مدارس هوشمند[2]، آموزش الکترونیکی و دانشگاه مجازی عناوینی هستند که به موسساتی که استراتژیهای جدید را برای ارائه تعلیم و تربیت با استفاده از شبکه ها به کار می برند اطلاق می شود.
دانشگاه مجازی محیط دانشگاهی مجتمعی است که دانشجویان می توانند از طریق اینترنت در آن ثبت نام کنند، از میان دروس ارائه شده انتخاب واحد نمایند، در کلاس مجازی شرکت و از برنامه کلاس استفاده کنند، از منابع آموزشی و سایت دانشگاه به صورت مجازی بهره گیرند، در امتحانات به صورت رسمی شرکت نمایند و با استاد و حتی دانشجویان و هم کلاسی های خود ارتباط برقرار نمایند(عمادی، 1383، ص 45).
هم اکنون در دانشگاههای خواجه نصیر الدین طوسی، صنعتی شریف، اصفهان، دانشکده مجازی علوم حدیث، دانشگاه اینترنتی ایران و دانشگاه مجازی دانشگاه آزاد واحد تهران جنوب در این زمینه فعالیت می کنند(طرح ملی توسعه دانشگاههای مجازی، 1384).
کلمه مجازی[3] کلمه ای است که در اینترنت کاربرد فراوانی یافته است. امکانات مجازی اینترنت، به قدری گسترده شده است که کم کم مرز میان واقعیت و مجاز در حال از بین رفتن است. در آموزش مجازی فراگیر به جای مراجعه به آموزشگاه، مدرسه یا دانشگاه از طریق اینترنت، تمامی فعالیتهای آموزشی را انجام می دهد(دولت آبادی، 1381).
واژه مجازی واژه ای است که در رشته انفورماتیک استفاده شده و به معنای آن چیزی است که به صورت فیزیکی وجود ندارد، اما از طریق نرم افزارها موجودیت پیدا می کند. واقعیت مجازی[4] که در دهه های 1980 و 1990 میلادی مطرح شد و به معنای شبیه سازی رایانه ای است که در آن شخص می تواند از طریق رایانه با یک محیط مصنوعی تعامل برقرار کند.
کیرسلی[5] (2000) در کتاب خود تحت عنوان «آموزش بر خط» به ده عنصر اساسی تشکیل دهنده آموزش بر خط اشاره کرده است که به شرح ذیل می باشند:
1- محتوا: با وجود همه زرق و برق و جذابیتی که فناوری دارد تنها و مهمترین جنبه همه دوره های آموزش بر خط محتوا می باشد. البته محتوا باید متناسب، کامل و دقیق، به روز و برانگیزنده باشد. یعنی اطلاعات ارائه شده مورد علاقه و نیاز فراگیران و معتبر و موثق باشد.
2- روش آموزشی: نوع فعالیتها و راهبردهای مورد استفاده در دوره باید متناسب با موضوع درسی و فراگیران مورد نظر باشد. فعالیتهای یادگیری باید فراگیرن را به صورت فعال درگیر کند.
3- انگیزه: فراگیران باید انگیزه یادگیری داشته باشند. برای این کار محتوا باید جذاب و برانگیزنده باشد و فراگیران را به صورت فعال درگیر یادگیری کند.
4- بازخورد: فراگیران باید به هنگام پیشرفت بازخورد به موقع دریافت کنند و این بازخورد هر چه بیشتر باشد بهتر است. در این حالت وضع مطلوب این است که فراگیران بتوانند هر موقع که بخواهند پیشرفت خود را بسنجند.
5- هماهنگی و سازماندهی: مواد آموزشی و فعالیتهای دوره باید به خوبی سازماندهی و هماهنگ شوند و فراگیران پاسخ واضحی برای چه چیزی، کجا، چه وقت و چگونه انجام بگیرد داشته باشند.
6- قابلیت استفاده: همه جنبه های دوره های آموزشی بر خط باید به آسانی مورد استفاده قرار گیرند. بیان کردن این مورد (قابلیت استفاده) آسان، ولی غالباً تحقق آن مشکل است.
7- کمک رسانی: کمک رسانی به فراگیران باید هم به صورت بر خط و هم به صورت غیر بر خط (از طریق تلفنی یا حضور شخص) برای حل مشکلات مرتبط با محتوا و فناوری ارائه گردد.
8- سنجش: خط مشی های نمره گذاری و ارزشیابی برای همه فعالیتها و تکالیف دوره به صورت واضح توصیف شوند و مرتبط با هم باشند.
9- حجم کار: تعداد و نوع کیفیت دوره باید متناسب با نوع و سطح دوره باشد.
10- انعطاف پذیری: چون فراگیران علایق، پیش زمینه ها و توانائیهای مختلفی دارند، بنابراین باید با در نظر گرفتن منابع اختیاری و انتخابی دوره را متناسب با این متغییرها در آورند.
رسانه های متداول در آموزش مجازی عبارتند از:
1- تله کنفرانس شنیداری[6]
در این شیوه از آموزش مجازی از تلفن استفاده می شود. این روش اغلب با مواد چاپی و برخی اوقات با سایر فناوریها همراه می شود. تله کنفرانس شنیداری یک رسانه دو سویه بوده و می تواند گزینه ای کم هزینه باشد.
نقاط قوت این شیوه شامل:
الف) استفاده از فناوری در دسترس و آشنا
ب) توانایی برقراری ارتباط سریع در مدت زمان کوتاه
ج) هزینه پایین
نقاط ضعف از شیوه عبارت است از:
الف) محدودیت زمانی فراگیران
ب) مطلوبیت کم برای گروههای بزرگ
2- ویدئو
از این رسانه در برنامه های متعددی در شیوه آموزش از راه دور می توان استفاده نمود. ویدئو می تواند عناصر ثابتی را سیستم سنتی و مبتنی بر کاغذ اضافه نماید. فراگیران می توانند یک برنامه ویدئویی را از خانه یا محل کار خود تماشا کرده و مطالبی را که به صورت مکاتبه ای برایشان ارسال شده را تکمیل نمایند. در این شیوه محتوای برنامه های ویدئویی از طرف مرکز آموزش تهیه، تعیین و ارسال می شود.
نقاط قوت این رسانه:
الف) فراگیران با نحوه کار با این رسانه آشنا هستند.
ب) معمولاً همه خانواده ها دستگاه ویدئو دارند.
ج) نوارهای ویدئویی می تواند توسط فراگیران متعددی استفاده شوند.
نقاط ضعف این رسانه:
الف) نوارهای با کیفیت نیازمند تجهزات خوب و با کیفیت هستند.
ب) فراگیران نباید انتظاری بیش از آنچه در بسته ویدئو آمده است را داشته باشند.
3- تله کنفرانس دیداری[7]
این شیوه عناصر دیدای – شنیداری را ترکیب کرده و یک مدل آموزش دیداری و متعامل را به وجود می آورد. در این شیوه از آموزش مجازی می توان از طریق فناوریهای نوین، ماهواره ها و تلویزیون ها از یک نقطه به چند نقطه ارسال و دریافت صورت پذیرد.
نقاط قوت این شیوه:
الف) نقاط مختلف دوره افتاده را در یک زمان به کلاس درس متصل می کند.
ب) فراگیران در فواصل دور می توانند توسط این رسانه در گروه کلاسی شرکت کنند.
نقاط ضعف این رسانه:
الف) به سرمایه گذاری و زیرساخت پر هزینه نیاز دارد.
ب) فراگیران باید در زمان معینی به یک سایت متصل شوند. معمولاً برای هر اتصال از راه دور باید یک هماهنگ کننده وجود داشته باشد.
4- کنفرانسهای مبتنی بر رسانه های رایانه ای و مجازی
تعدادی از برنامه های آموزشی در شیوه آموزش مجازی عناصر مختلفی همچون پست الکترونیکی، سیستم های کنفرانس و ابزارهای دیگری را برای برگزاری یک دوره آموزش الکترونیکی در یک محیط کلاس درس مجازی جمع آوری کرده اند. این کلاس های به دو بخش تقسیم می شوند:
الف) کلاس های اولیه یا مقدماتی
این کلاسهای مجازی ترکیبی از پست الکترونیک، بحث گروهی و برنامه هایی که عناصر اصلی دوره های برخط را در یک مجموعه جمع آوری و ترکیب می کند می باشند.
ب) کلاسهای سطح بالا:
در این کلاسها یک محیط درس الکترونیکی کامل با متون پیوند داده شده، گفتگوی اینترنتی، بحث های گروهی و ابزارهای دوره با هم ترکیب می شوند.
نقاط قوت این شیوه:
الف) تاثیر عمده در افزایش نتایج آموزش
ب) هزینه های متوسط و انعطاف پذیری بالا
ج) امکان برقراری تعامل فرد با گروه و فرد با فرد
د) توانایی ایجاد بحثهای کلاسی مداوم
ه) در دسترس بودن مطالب در هر زمان
نقاط ضعف این شیوه شامل:
الف) تفاوت در برداشت از محتوای مواد آموزشی
ب) ناسازگاری فناوری
5- پست الکترونیک[8]
پست الکترونیک معمولی ترین قسمت قابل استفاده اینترنت در سالهای اخیر رشد انفجاری تقاضا را به خود اختصاص داده است. سهولت استفاده از این رسانه، فراگیران را قادر ساخته است تا یک پیام ساده را تایپ کرده و به یک یا هزاران نفر از فراگیران دیگر به صورت مستقیم از طریق رایانه و بدون نیاز به چاپ کردن متن، نوشتن آدرس، چسباندن تمبر و رفتن به اداره پست ارسال کنند. این رسانه همچنین فراگیران را قادر می سازد تا پیام ها را از هر کجا و در هر زمان که می خواهند، جمع آوری نمایند.
با این وجود ضمیمه هایی که به همراه پست الکترونیک ارسال می شوند، می توانند یک مساله مهم برای کاربران این ابزار باشند، چرا که ضمیمه ها ( دیگر فایلهایی که به پیام اضافه می شوند، مانند اسناد Word، گرافیک ها، صدا و تصاویر) را شاید به سادگی نتوان ارسال نمود.
ایمیل پایه و اساس تمامی اشکال یادگیری و تدریس الکترونیکی را تشکیل می دهد. پست الکترونیکی یکی از اثر بخش ترین و در عین حال پر هزینه ترین کاربردها در منابع رایانه ای و شبکه ای می باشد. هم چنین به دلیل وجود شماره های پست الکترونیکی در اکثر شبکه های رایانه ای نیاز به خرید نرم افزار آن نیست (سید الحسینی، 1385).
6- لیستهای پستی[9]
لیستهای پستی یک روش ارتباطاتی الکترونیکی شبیه پست الکترونیک است که یک لیست از آدرس های پست الکترونیکی را در بر می گیرد. در این محیط یک پیام از طریق پست الکترونیک به نام کاربر و یا تمامی افرادی که در این آدرس پستی عضو هستند فرستاده می شود. یک نسخه از این پیام به تمامی افرادی که در لیست پستی عضویت دارند ارسال می شود و در ادامه جوابی که به این پیام داده می شود برای تمامی افراد نیز فرستاده می شود (لیپرتیت[10]، 1998).
7- شبکه های چند کاربری هدف مدار[11]
شبکه های چند کاربری هدف مدار محیط های اجتماعی مجازی مبتنی بر متن بر روی وب هستند که افراد مختلف را برای گفتگوی اینترنتی با دوستان، ملاقات با افراد جدید و کمک به ساختن یک محیط چند کاربری دور هم جمع می کند. کاربران به صورت همزمان و در یک محیط واقعی با یکدیگر ارتباط برقرار می کنند.
در یک محیط چند کاره آموزش انواع رسانه های ارتباطی چند کاربری مانند پست الکترونیکی، روزنامه اسناد، تخته سیاه و کلاس های درس برای تطبیق با سبک های یادگیری مورد استفاده قرار می گیرند.
مشارکت در محیطهای یادگیری الکترونیکی به طور کلی به دو دسته مشارکت همزمان و مشارکت غیر همزمان تقسیم می شود:
مشارکت همزمان[12] این امکان را برای فراگیران و آموزشیاران فراهم می کند که به صورت زنده و در فضای مجازی مشارکت کنند. چنین مشارکتی مستلزم ابزارهای همزمان می باشند که عبارتند از: پیامهای متنی با استفاده از گپ زنی (چت)، اتاقهای دید و بازدید مجازی، جستجوی گروهی وب سایتها ( از طریق پنجره جستجوی مشارکتی، همایش رایانه ای ویدئویی ( بلانگر و جوردن[13]، 2000، ص 149). به فعالیتهایی که از طریق مشارکت همزمان انجام می گیرد فعالیتهای همزمان می گویند.
مشارکت ناهمزمان[14] یعنی تعامل بین فراگیر و آموزشیار همزمان انجام نمی گیرد. ابزارهای مشارکت ناهمزمان عبارتند از: پست الکترونیکی، خدمات تابلوی اعلانات، مبادله فایلها و شرکت در گروههای خبری. مزیت ابزارهای ارتباطی ناهمزمان این است که می توان اطلاعات را بدون حضور دریافت کننده پست کرد یا به اشتراک گذاشت( همان منبع، ص 149). فعالیتهایی که از طریق مشارکت ناهمزمان صورت می گیرند فعالیتهای ناهمزمان نام دارند.
شبکه یادگیری غیر همزمان (ALN)[15] شبکه از افراد برای یادگیری در هر کجا و هر زمان است. شبکه یادگیری غیر همزمان، تعامل سریع و مهم با دیگران را با خود آموزی تلفیق می کند. در ALN یادگیرندگان از کامپیوتر و تکنولوژیهای ارتباطی برای کار کردن با منابع یادگیری دور از دسترس شامل آموزشیاران و دیگر یادگیرندگان استفاده می کنند. بدون نیاز به اینکه همه آنها در یک زمان با یکدیگر ارتباط داشته باشند. عمومی ترین ابزار ارتباطی ALN وب جهان گستر (Www)[16] است. یک کارگاه مبتنی بر وب نیاز به همکاری و کنفرانس های آنلاین مکرر با دیگران در ALN دارد. بنابراین یادگیرندگان دوره آموزش مبتنی بر کامپیوتر نیاز به استفاده از ایمیل برای بحث کردن با دیگران دارند.
در دهه 1990 رشد وسیع در اینترنت و پیشرفتهایی در شبکه های کامپیوتری بر یادگیری از راه دور آنچنان تاثیر گذار بود که ما امروزه شاهد ظهور شبکه های یادگیری غیر همزمان در آموزش عالی هستیم (برن[17]، 1997).
در سال 1994 میداس[18] از موسسه اسلوان[19] واژه شبکه های یادگیری غیر همزمان را برای جامعه ای از یادگیرندگان که به شبکه های کامپیوتری دسترسی دارند، می توانند با یکدیگر ارتباط برقرار کنند و به مواد یادگیری در هر کجا و هر زمان دسترسی داشته باشند به کار برد.
بر اساس نوع مشارکتی که در میحطهای آموزش مجازی صورت می گیرد، می توان ارائه آموزش مجازی را به دو شکل کلی تقسیم کرد:
در آموزش همزمان دانشجو در یک کلاس مجازی به صورت بلادرنگ حاضر می شود. این روش نیازمند حضور یک معلم در کلاس مجازی برای هدایت کلاس می باشد. یان شیوه معمولاً بر ابزارهای گپ زنی تکیه دارد تا شاگرد و معلم توانایی محاوره با یکدیگر را داشته باشند و در صورت نیاز بتوانند گفتگوی حضوری برای رفع مشکل دانشجو داشته باشند. به طوری که روند کلاس درس با وقفه روبه رو نشود. فواید این روش پاسخگویی بلادرنگ از جانب معلم است و دانشجو بیشتر احساس می کند که در یک کلاس واقعی شرکت کرده است. اما آموزش همزمان وقت دانشجو را در یک برنامه ی روزانه محدود می نماید و فقط برای مخاطبانی سودمند است که نیاز به آموزش از راه دور دارند (عسگر پور و دیگران، 1383). این روش می تواند به شکلی از طرق زیر صورت پذیرد:
· کنفرانس ویدئویی دو طرفه
· کنفرانس صوتی دو طرفه
· روش دیداری – شنیداری
در این شیوه، دروس آموزش از قبل تهیه و به گونه ای ذخیره می شود. دانشجویان می توانند در هر زمان از آن استفاده نمایند. وجود مطالب بر خط، اما به طور غیر همزمان جزء لاینفک این روش می باشد (فاطمی، 1374).
در آموزش ناهمزمان دانشجویان می توانند با سرعت دلخواه خود و هر وقت که احساس نیاز بیشتری کردند، به مطالب درسی و یادداشت های موجود مراجعه نمایند. دانشجویان با یکدیگر و با استادان خود از طریق پست الکترونیکی ارتباط برقرار کرده و با یکدیگر به مباحثه می پردازند. مهمترین فایده این روش این است که این امکان را در اختیار دانشجویان می گذارد تا با سرعتی مناسب با استعدادها و برنامه روزانه خود به یادگیری بپردازد (عسکر پور و دیگران، 1383). این روش می تواند به طرق زیر انجام پذیرد:
· استفاده از ضبط ویدوئی
· استفاده از سی دی های آموزشی
· استفاده از پخش وبی[20]
مهمترین نقش در موفقیت و توسعه دانشگاه مجازی فناوری اطلاعات می باشد. فناوری است که موجبات موفقیت و به روز بودن دانشگاههای مجازی را فراهم می کند. بعضی از اجزای فناوری که محیط فنی را برای ایجاد دانشگاه مجازی به وجود می آورند در شکل1-2، نشان داده شده اند. این عناصر از مهمترین جنبه های فنی نظام دانشگاه مجازی می باشند که با هم نظام پشتیبانی یادگیری از راه دور را تشکیل می دهند.
نظام پشتیبانی یادگیری از راه دور
|
1- امکان ثبت نام یادگیرنده گان را به طور فراگیر فراهم می نماید.
2- با به کارگیری ابزار تولید دروس الکترونیکی، به اساتید امکان می دهد اطلاعات و دانش خود را به صورت الکترونیکی و چند رسانه ای ارائه دهند.
3- ارائه دروس را به صورت الکترونیکی و آفلاین[22] امکانپذیر می نماید.
4- امکان بهره گیری از کتابخانه الکترونیکی[23] را جهت غنی سازی فرایند آموزش فراهم می آورد.
5- سیستم مدیریت یادگیری[24] به عنوان عنصر اصلی، دانشگاه مجازی را قادر می سازد بر نحوه ارائه دروس الکترونیک و کیفیت خدمات نظارت نموده، کلیه سرویسها و خدمات توسط آن مدیریت می گردد.
6- سیستم مدیریت محتوای الکترونیکی[25]، با بهره گیری از مولفه های امنیتی و اطلاعاتی به نحو مناسبی یادگیری الکترونیکی را نگهداری و مدیریت می نماید.
7- سیستم پژوهشی الکترونیکی، به عنوان ابزاری برای تحقیق در اختیار پژوهشگران قرار می گیرد.
8- سمینارهای الکترونیکی برخط، با استفاده از ابزارهای چند رسانه ای، محیطی مجازی برای سمینارها فراهم می آورد.
9- امکان به کارگیری پست الکترونیکی را در اختیار دارد.
10- دستیار آموزش هوشمند، که با استفاده از تکنیک های هوشمند، استاد را در ارائه آموزش یاری می دهد.
11- مکانیزم رأی گیری را پشتیبانی می کند(Polling).
12- سیستم خبری را مد نظر دارد(News).
13- سیستم پاسخگویی به سوالات تکراری (FAQ) را حمایت می کند.
سیستم ارزشیابی هوشمند، با تکنیک ها و راهکارهایی هوشمند به ارزیابی نتایج آموزش می پرازد.
در جوامع پیشرفته و اطلاعاتی امروز بعضی الزامات و ضرورت ها موجب ایجاد دانشگاههای مجازی هم در کشورهای توسعه یافته و هم در کشورهای در حال توسعه شده است که در ذیل به شرح آنها می پردازیم:
· در زندگی در حال تغییر امروزی که کاربرد فناوری برای همه افراد جامعه وجود دارد خود تحولی[26] مدوام یک ضروت کلیدی برای رقابت در عصر اطلاعات می باشد.
· با بکارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات جدید امکانات بیشتری برای همه افراد فراهم شده است.
· کاربرد جهانی اینترنت این امکان را برای آموزشیاران و فراگیران فراهم آورده است تا بتوانند بدون محدودیت زمانی و مکانی با یکدیگر ارتباط برقرار کنند و همچنین اینترنت موجبات آموزش مداوم و دانش اشتراکی را فراهم می کند (بارجیس، 2003).
· نیاز به تعلیم و تربیت بیشتر و نیاز به یادگیری سهل الوصول همچنان ادامه دارد. این نیاز از اوایل سال 1950 در حال افزایش است و موضوع بیشتر کنفرانس های جهانی تعلیم و تربیت را به خود اختصاص داده است (عطاران، 1382).
· انفجار دانش: میزان اطلاعات بشر هر 4 یا 5 سال دو چندان می شود. به عبارت دیگر مجموع اطلاعات قابل دسترسی برای یک دانشجو در سال 1997 کمتر از یک درصد اطلاعاتی است که یک دانشجو در سال 2050 به آن دسترسی پیدا خواهد کرد. با این شرایط، کلاس های حضوری با شیوه های سنتی نمی توانند با تغییر و سرعت که ویژگی های دانش معاصر است، خود را انطباق دهند. در حالیکه فضای یادگیری الکترونیکی کاملاً قابلیت انطباق با مشخصات عصر حاضر را دارد.
· شهروندی در جامع مدرن: برای عملکرد موثر در جامعه مدرن، شهروندان به تعلیم و تربیت پیشرفته نیاز دارند. ساختار و محتوای فعالیتهای یادگیری باید کودکان، نوجوانان و بزرگسالان را برای سبک دانش، مهارتها و ارزش ها و ... آماده کند تا خود را با تغییرات محیط پیرامونشان سازگار سازند و یادگیری را مطابق با نیازهای فردی و علایق شخصی شان ادامه دهند. به طور خلاصه، هر استراتژی برای درگیر کردن همه شهروندان در یادگیری مداوم به استفاده از فناوری نیاز خواهد داشت. پس بدون فناوری نمی توان شهروندان را در یادگیری مداوم درگیر کرد.
· بی سوادی: علی رغم انفجار دانش و پیشرفت در اطلاعات و فناوری، هنوز در بعضی کشورها تعدادی از مردم سواد خواندن و نوشتن ندارند، چه برسد به اینکه از مزیت های موجود در یک جامعه فناورانه لذت ببرند. اغلب کشورهای جهان کمیته ای برای کاهش تعداد شهروندان بی سواد دارند، رسانه های همگانی مخصوصاً رادیو و تلویزیون نقش مهمی در این خصوص ایفا می کنند و در برخی قسمت های جهان فناوریهای جدید تر و پیشرفته تری برای بی سوادان به کار گرفته شده است