از آموزش تا درمان

اگرچه نخستین بار تحقیقات رباتیک در دنیا از حدود 50 سال پیش مورد توجه قرار گرفته است، اما انسان‌ها از گذشته‌های دور همواره علاقه‌مند بوده‌اند موجوداتی شبیه خودشان بسازند. پیشرفت فناوری‌های روز دنیا زمینه مناسبی برای محقق شدن این خواسته بشر فراهم کرده است و بر این اساس ربات‌ها و عروسک‌های هوشمندی به زندگی بشر امروز قدم گذاشته‌اند که در زمینه‌های مختلف از ورزش و سرگرمی تا عملیات نظامی  و آموزش رباتیک کودکان می‌توانند کاربرد داشته باشند. از حدود ده سال پیش نخستین تحقیقات در زمینه ساخت ربات‌های انسان‌نما در دانشگاه صنعتی شریف آغاز شد و به این ترتیب نخستین ربات انسان‌نما سال 1383 با هدف شرکت در مسابقات ربات‌های انسان‌نما در ژاپن در قطب رباتیک دانشگاه صنعتی شریف ساخته شد.

دکتر مینو عالمی، دکتری زبان‌شناسی کاربردی و پژوهشگر پسادکتری قطب علمی رباتیک دانشگاه صنعتی شریف که مجری طرح کاربردی شدن ربات‌های اجتماعی در روند درمان کودکان بوده است در گفت‌وگو با جام‌جم می‌گوید: نخستین طرح تحقیقاتی ارائه شده در حوزه ربات‌های اجتماعی در استفاده از ربات‌های انسان‌نما در حوزه آموزشی بود. این طرح در ارتباط با آموزش زبان انگلیسی در مدارس اجرایی شد که نتایج خوبی داشت. بعد از پایان این طرح که با بازخوردهای خوبی از طرف مدارس مواجه شد، سراغ طرح بعدی رفتیم که بیشتر جنبه بالینی داشت و استفاده از ربات‌های انسان‌نما در روند درمان کودکان مبتلا به اوتیسم مورد توجه قرار گرفت. بیماران اوتیسمی به نوعی در خود ماندگی ذهنی مبتلا هستند. نتایج این تحقیقات نشان داد کودکان می‌توانند ارتباط خوبی با ربات‌های انسان‌نما برقرار کنند و ما در آموزش کودکانی که شرایط عادی نداشته باشند می‌توانیم موفق باشیم. در نهایت از این طرح به طرح مشابهی برای درمان کودکان سرطانی رسیدیم. یعنی پایه اولیه استفاده از ربات‌های اجتماعی در روند درمان از کودکان اوتیسمی شروع شد. زیرا فکر کردیم چرا کودکان اوتیسمی باید از آموزش محروم باشند. آمار مبتلایان به اوتیسم به علل مختلفی در حال افزایش است. این کودکان با اسباب‌بازی‌های هوشمند مانند رایانه، ربات و تلفن همراه ارتباط خوبی برقرار می‌کنند و هدف ما از به‌کارگیری ربات‌ها آموزش است.

کودکان مبتلا به سرطان در روند درمان و بویژه زمان شیمی‌درمانی کم‌اشتها شده و با اضطراب مواجه می‌شوند. همچنین اختلالات دیگری مانند خشم و افسردگی در میان آنها شیوع پیدا می‌کند. این کودکان به توجه بیشتر و آموزش نیاز دارند تا بتوانند با آمادگی بیشتری با شرایطی که با آن مواجه شده‌اند کنار بیایند. دکتر عالمی می‌گوید: با توجه به تعداد بیماران و کمبود زمان، پزشکان، پرستاران و روان‌شناسان برای کمک به این گروه از بیماران تصمیم گرفتیم با استفاده از ربات‌های انسان‌نما به روند درمان این کودکان کمک کنیم. در این روش ربات‌های اجتماعی در کنار روان‌شناسان در زمینه آموزش بیماری و مراحل درمان به بچه‌ها کمک می‌کند. استفاده از ربات‌های انسان‌نما در روند درمان بیماران با نتایج موفقیت‌آمیزی همراه بود و ما توانستیم به این روش مرگ و میر بیماران سرطانی را در دو مرکز طبی کودکان و بیمارستان محک کاهش دهیم.

دکتر عالمی با اشاره به این که نخستین بار است استفاده از ربات‌های اجتماعی در روند درمان بیماران سرطانی در سطح دنیا مورد توجه قرار می‌گیرد می‌افزاید: اما در زمینه آموزش زبان استفاده از ربات‌های انسان‌نما پیش از ایران در دو کشور دیگر هم مورد توجه قرار گرفته بود. در زمینه درمان بیماری اوتیسم با کمک ربات‌های اجتماعی پیش از این در کشورهای دیگر طرح‌هایی انجام شده بود و دانشگاه صنعتی شریف نیز ازجمله مراکز پیشرو در این زمینه محسوب می‌شود.

سناریوهای درمانی رباتیک می‌شود

به طور کلی استفاده از ربات‌های اجتماعی در زمینه‌های درمانی و آموزشی در سال‌های اخیر با پیشرفت خوبی مواجه بوده است و کاربرد ربات‌های انسان‌نما در این حوزه‌های خاص رو به توسعه است. دکتر عالمی با اشاره به این موضوع می‌افزاید: ما در ادامه قصد داریم برای کودکان ناشنوا رباتی طراحی کنیم که بتواند به این کودکان زبان اشاره را آموزش دهد. استفاده از ربات‌های انسان‌نما در حال گسترش است. در کشور ما پتانسیل موردنیاز برای اجرایی شدن کاربرد ربات‌های انسان‌نما در حوزه‌های مختلف از طریق قطب‌های رباتیکی دانشگاه‌های مختلف وجود دارد. هدف اصلی ما از استفاده از ربات‌های انسان‌نما، آموزش و بخصوص آموزش کودکان بیمار است.

سناریوهای درمانی مشابه همان فرآیندی است که روان‌شناسان در شرایط عادی برای درمان کودکان از آنها بهره می‌گیرند با این تفاوت که در این سناریو‌های جدید استفاده از ربات‌ها نیز مورد توجه قرار گرفته است. برای مثال برای رباتی که در روند درمان سرطان از آن استفاده کرده‌ایم، سناریویی تعریف شده است که بر این اساس ربات می‌تواند نقش پزشک را ایفا کرده و اطلاعات کافی درباره شیمی‌درمانی در اختیار کودکان قرار دهد. یا این که در سناریوی دیگری ربات بیمار می‌شود و بچه‌ها به این ربات آموزش می‌دهند. در این طرح ما برای کودکان سناریوهای آموزشی متنوعی را براساس اصول روان‌شناسی طراحی می‌کنیم. در نتیجه این افراد هنگام درمان از نظر روحی شرایط بهتری دارند و با توجه به آگاهی کسب شده از بیماری، نسبت به درمان واکنش بهتری از خود نشان می‌دهند. رباتی که در این طرح استفاده شده ربات ایرانی نیست و فقط برنامه‌ریزی می‌شود. البته ما قصد داریم این ربات را بومی‌سازی کنیم. ما ابتدا ترجیح دادیم تاثیرگذاری ربات‌ها در حوزه درمان را مورد بررسی قرار دهیم تا اگر نتایج موفقیت‌آمیزی به همراه داشت، مدل‌های بومی این ربات‌ها را طراحی کنیم. بر این اساس واحدهای کوچک‌تری برای ساخت مدل‌های بومی در نظر گرفته شده است. البته ممکن است با توجه به علاقه‌مندی کودکان به ربات‌های پرنده و حیوان‌نما در کنار ربات‌های انسان‌نما مدل‌های دیگری از ربات‌ها را نیز بسازیم. این ربات‌ها قابلیت برنامه‌ریزی دارند و در طرح‌هایی که اجرایی شده برنامه‌ریزی ربات‌ها یا به عبارتی حرکات و بیان مورد انتظار از این ربات‌ها را خودمان انجام داده‌ایم.

این محقق در پاسخ به این که چرا اساسا بچه‌ها نسبت به ربات‌ها واکنش خوبی نشان می‌دهند این طور توضیح می‌دهد: بچه‌ها می‌توانند با ربات‌ها همسان‌سازی کنند، اما در مقابل، آنها با بزرگ‌ترها اختلاف سنی زیادی دارند و نمی‌توانند خودشان را با آنها همسان کنند. در حقیقت ربات‌های انسان‌نما مانند یک اسباب بازی سخنگو با بچه‌ها ارتباط برقرار کرده و کودکان هم از آنها آموزش می‌پذیرند. بچه‌ها به اسباب‌بازی علاقه زیادی دارند بخصوص اگر آن اسباب بازی هوشمند باشد. بنابراین شاید انگیزه اصلی از رویکرد جدید مطرح شده نسبت به ربات‌های انسان‌نما همین علاقه‌مندی کودکان باشد. گذشته از این تجربه و مطالعات انجام شده در این زمینه نیز تاثیرگذاری ربات‌های انسان‌نما در آموزش را مورد تائید قرار داده است. استفاده از ربات انسان‌نما در آموزش زبان در آموزشگاه امام صادق اجرایی شده است. در زمینه درمان کودکان اوتیسمی این طرح در دو مرکز اوتیسم ایران زیر نظر دکتر پوراعتماد عضو هیات علمی شهید بهشتی اجرایی شده است و طرح استفاده از ربات‌های اجتماعی در روند درمان کودکان سرطانی در مرکز طبی کودکان و بیمارستان محک به اجرا گذاشته خواهد شد.

فرانک فراهانی‌جم‌/‌